Nonoxynol-9 (N-9) Nedir?

Nonoxynol-9 (N-9) Nedir?

Nonoxynol-9, spermleri öldüren (spermisit) bir kimyasal maddedir. Kimyasal adı nonylphenoxypolyethoxyethanol olan bu madde, 1950’lerden beri prezervatiflerin kayganlaştırıcısı olarak ve tek başına spermicidal jel, köpük, film, supozituvar şeklinde kontraseptif (doğum kontrol) ürünü olarak kullanılmaktadır.

Etki mekanizması:
Sperm hücrelerinin dış zarını (plazma membranını) parçalayarak hareket kabiliyetini ve canlılığını yok eder. Aynı zamanda bazı bakteri ve virüslerin zarfını (envelope) bozduğu için başlangıçta “cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı koruyucu” olarak pazarlanmıştır.

Kimyasal Özellikleri

• Nonilfenol etoksilat grubundandır.
• 9 mol etilen oksit içeren versiyonu (ortalama) en yaygın kullanılanıdır → Nonoxynol-9.
• Suda çözünen, renksiz-sarımsı visköz bir sıvıdır.
• Yüzey aktif (surfaktan) özelliğe sahiptir, yani sabun gibi köpürür ve hücre zarlarını kolayca çözer.

Kullanım Alanları

1. Prezervatiflerde kayganlaştırıcı + spermicidal kaplama (örneğin eski Durex, Trojan markalarında vardı; artık çoğu markadan kaldırıldı).
2. Tek başına spermicidal ürünler: Jel (Gynol II, VCF, Delfen), köpük, vajinal film (VCF film), supozituvar.
3. Diş macunu, şampuan, deterjan gibi günlük ürünlerde çok düşük konsantrasyonda yüzey aktif madde olarak (artık AB ve birçok ülkede yasaklandı).

Etkinliği (Kontrasepsiyon Açısından)

• Tek başına kullanıldığında (prezervatifsiz):
  Tipik kullanımda ilk yıl gebelik oranı %28 (Perfect use: %18) → Yani oldukça düşük etkili.
• Lateks prezervatif ile birlikte kullanıldığında:
  Ekstra koruma çok sınırlıdır (%2-3 civarı). Çünkü prezervatif zaten %98 etkiliyse N-9 çok az fark yaratır.

Cinsel Yolla Bulaşan Enfeksiyonlara (CYBE) Karşı Etkisi

Bu konu 1990’lardan 2025’e kadar tamamen tersine döndü:

• 1980-1990’lar: “HSV-2, gonore, klamidya, hatta HIV’e karşı koruyabilir” diye pazarlandı.
• 2000’lerden sonra yapılan büyük randomize çalışmalar (2002-2010 arası UNAIDS, WHO, CDC çalışmaları):
  • N-9 HIV bulaş riskini artırıyor (özellikle sık kullananlarda %50’e varan artış).
  • Sebep: Vajinal ve rektal mukozada mikro-ülserasyonlar ve irritasyon yaratıyor → virüsün girişi kolaylaşıyor.
  • Gonore, klamidya, HSV-2 için de koruyuculuğu yok veya çok zayıf.

Sonuç:
2002’de WHO ve CDC, Nonoxynol-9 içeren ürünlerin HIV veya diğer CYBE’den korumadığını ve hatta riski artırabileceğini resmi olarak açıkladı.
2025 itibariyle hiçbir sağlık otoritesi N-9’u CYBE koruması için önermiyor.

Yan Etkiler ve Zararlar

• Vajinal irritasyon, yanma, kaşıntı (kullanıcıların %20-50’si)
• Alerjik reaksiyon (nadir)
• Vajinal epitelde mikroçatlaklar ve ülserasyon → enfeksiyon riskinde artış
• Rektal kullanımda (anal seks) zarar çok daha fazla (mukozası daha ince olduğu için)
• Uzun süreli ve sık kullanımda vajinal florayı (laktobasiller) bozarak bakteriyel vajinozis riskini artırır

Güncel Durum (2025)

• ABD’de FDA 2007’de, AB’de 2010’larda prezervatiflerden N-9’un kaldırılmasını önerdi.
• Çoğu global marka (Durex, Trojan, LifeStyles, Okamoto vb.) 2010’lardan itibaren N-9’u tamamen kaldırdı.
• Hâlâ bazı üçüncü dünya ülkelerinde ve internette “spermicidal lubricated” diye ucuz prezervatiflerde bulunabiliyor.
• Tek başına spermicidal jel/film hâlâ satılıyor ama kullanımı çok azaldı (çoğunlukla prezervatifle birlikte yedek koruma olarak).

Özet Tablo

Özellik	Nonoxynol-9
Kontrasepsiyon etkinliği (tek başına)	Düşük (%72-82)
Prezervatifle birlikte	Çok az ek fayda
HIV koruması	Yok, hatta risk artırır
Diğer CYBE koruması	Yok veya çok zayıf
Yan etki sıklığı	Yüksek (özellikle sık kullanımda)
Güncel öneri	Rutin kullanım önerilmez (CDC, WHO, DSÖ 2025)
Hâlâ satılıyor mu?	Evet, ama çok azalmış ve uyarılarla

Sonuç

Nonoxynol-9, 20. yüzyılın ikinci yarısında “mucize spermicid” olarak görülmüş, ancak 21. yüzyılda yapılan bilimsel çalışmalarla hem kontrasepsiyon hem de CYBE korumasında yetersiz ve hatta zararlı olduğu kanıtlanmıştır. Günümüzde modern kontrasepsiyon (prezervatif + hormonal yöntemler, RİA vb.) çok daha güvenli ve etkilidir.