Rıza İmalatı: Kavram, Tarihçe, Teknikler ve Etik Boyutlar

Rıza İmalatı: Kavram, Tarihçe, Teknikler ve Etik Boyutlar

"Rıza imalatı" (İngilizce: manufactured consent), modern siyaset, medya ve propaganda çalışmalarında sıkça kullanılan bir kavramdır. Bu terim, bireylerin veya toplumların özgür iradeleriyle değil, sistematik manipülasyon yoluyla belirli fikirleri, politikaları veya kararları "kabul eder" hale getirilmesini ifade eder. Edward S. Herman ve Noam Chomsky tarafından 1988 yılında yayınlanan Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass Media (Rıza İmalatı: Kitle Medyasının Siyasal Ekonomisi) adlı kitapta detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Bu yazı, kavramın kökenlerini, mekanizmalarını, örneklerini ve günümüzdeki yansımalarını ayrıntılı olarak inceleyecektir.

1. Kavramın Kökeni ve Tarihsel Arka Planı

Rıza imalatı fikri, ilk olarak 1920'lerde Amerikalı gazeteci ve propaganda teorisyeni Walter Lippmann tarafından ortaya atılmıştır. Lippmann, Public Opinion (Kamuoyu) kitabında, demokrasilerde halkın karmaşık konuları doğrudan anlamasının zor olduğunu savunmuş ve "kamuoyunun yönetilmesi" gerektiğini belirtmiştir. Ona göre, elitler (siyasiler, iş dünyası liderleri) medya aracılığıyla halkın algısını şekillendirerek "gönüllü rıza" yaratmalıdır.

Bu fikir, Chomsky ve Herman tarafından geliştirilerek kapitalist medya sistemine uyarlanmıştır. Yazarlar, medyanın tarafsız bir "izleyici" değil, güç sahiplerinin çıkarlarını koruyan bir araç olduğunu iddia eder. Kitap, Soğuk Savaş dönemi örnekleriyle (örneğin Vietnam Savaşı'ndaki medya coverage'ı) desteklenir. Chomsky'ye göre, rıza imalatı "beyin yıkama"dan farklıdır; çünkü zorlama yerine ikna ve manipülasyon kullanılır – insanlar kendilerini özgür hissederken aslında yönlendirilirler.

2. Rıza İmalatının Beş Filtre Modeli

Chomsky ve Herman, medyanın nasıl rıza imal ettiğini açıklamak için ünlü "Beş Filtre" modelini geliştirmiştir. Bu filtreler, haberlerin üretim sürecinde hangi içeriklerin öne çıkıp hangilerinin bastırıldığını belirler:

• 1. Filtre: Ownership (Sahipelik ve Boyut)
  Medya kuruluşları büyük şirketler veya holdingler tarafından sahip olunur (örneğin ABD'de Disney, Comcast; Türkiye'de Doğuş, Demirören gibi gruplar). Bu sahipler, kendi ekonomik çıkarlarını korur. Haberler, ana akım şirketlerin reklam verenlerini kızdırmaz.

• 2. Filtre: Advertising (Reklamcılık)
  Medya gelirlerinin çoğu reklamlardan gelir. Reklam verenler (büyük şirketler), olumsuz haberlerden hoşlanmaz. Bu yüzden medya, tüketim kültürünü teşvik eden, sistem karşıtı içerikleri minimize eden bir yapıya bürünür.

• 3. Filtre: Sourcing (Kaynaklar)
  Medya, haber için resmi kaynaklara (hükümet, Pentagon, şirket PR'ları) bağımlıdır. Bu kaynaklar, bilgi akışını kontrol eder. Bağımsız gazeteciler veya alternatif sesler (örneğin whistleblower'lar) dışlanır veya itibarsızlaştırılır.

• 4. Filtre: Flak (Karşı Ateş veya Linç)
  Olumsuz haberlere karşı "flak" (eleştiri yağmuru) oluşturulur: Dava tehditleri, boykot çağrıları, sosyal medya linçleri. Örneğin, bir medya organı hükümeti eleştirirse, trol orduları veya yandaş basın devreye girer.

• 5. Filtre: Ideology (İdeoloji veya Ortak Düşman)
  Soğuk Savaş'ta "komünizm", günümüzde "terörizm", "popülizm" veya "dış mihraklar" gibi ortak düşmanlar yaratılır. Bu, halkı birlik olmaya ve eleştiriyi susturmaya iter. Türkiye'de örneğin "üst akıl" veya "dış güçler" narratifi bu filtreye uyar.

Bu filtreler bir arada çalışarak, medyada "haber değeri" olan konuları belirler: Resmi narratife uyanlar abartılır, uymayanlar yok sayılır.

3. Teknikler ve Uygulama Yöntemleri

Rıza imalatı, çeşitli propaganda teknikleriyle gerçekleştirilir:

• Framing (Çerçeveleme): Aynı olayı farklı çerçevelerle sunmak. Örneğin, bir protestoyu "terör eylemi" olarak çerçevelemek yerine "barışçıl gösteri" diye sunmak algıyı değiştirir.

• Agenda Setting (Gündem Belirleme): Medya, hangi konuların konuşulacağını belirler. Önemsiz ünlü dedikoduları öne çıkararak gerçek sorunları (ekonomi, yolsuzluk) gölgede bırakır.

• Selective Reporting (Seçici Habercilik): "Worthy vs. Unworthy Victims" (Değerli ve Değersiz Kurbanlar). Örneğin, Batı medyasında Ukrayna'daki kurbanlar detaylı anlatılırken, Yemen veya Filistin'dekiler görmezden gelinir.

• Dilin Manipülasyonu: Euphemism'ler kullanmak (örneğin "collateral damage" yerine "sivil ölümleri"). Türkiye'de "operasyon" kelimesi askeri müdahaleleri yumuşatır.

• Dijital Çağda Yeni Araçlar: Sosyal medya algoritmaları, fake news, deepfake'ler ve bot hesaplar. Cambridge Analytica skandalı gibi veri manipülasyonuyla hedefli propaganda yapılır.

4. Tarihsel ve Güncel Örnekler

• Vietnam Savaşı: ABD medyası başlangıçta savaşı destekledi, ancak Tet Offensive sonrası eleştirel döndü – ama geç kaldı.

• Irak Savaşı (2003): "Kitle imha silahları" yalanı medya tarafından yaygınlaştırıldı. New York Times gibi gazeteler sonradan özür diledi.

• Türkiye'de Örnekler: Gezi Parkı olaylarında ana akım medya "vandallık" olarak gösterdi, alternatif medya ise "demokrasi mücadelesi". 15 Temmuz sonrası "kontrollü darbe" iddiaları bastırıldı. Günümüzde ekonomik krizde "dış mihraklar" suçlanarak sorumluluk hükümetten uzaklaştırılır.

• Küresel Güncel: COVID-19 pandemisinde aşı karşıtlığı veya iklim değişikliği inkârı, belirli medya grupları tarafından imal edildi. Sosyal medyada (Twitter/X, Facebook) algoritmalar kutuplaşmayı artırarak rıza yaratır.

5. Etik ve Toplumsal Etkiler

Rıza imalatı, demokrasiyi tehdit eder çünkü halk "bilinçli seçim" yapıyormuş gibi hisseder ama aslında manipüle edilir. Bu, otoriter rejimlerde daha belirgindir (örneğin Rusya'da RT kanalı, Çin'de Great Firewall). Eleştirmenler (Chomsky gibi), alternatif medya (WikiLeaks, bağımsız gazetecilik) ve medya okuryazarlığını çözüm olarak önerir.

Ancak kavram eleştirilir: Bazıları (örneğin liberal teorisyenler) medyanın tamamen manipüle olmadığını, rekabetin çeşitlilik yarattığını savunur. Yine de dijital çağda big tech (Google, Meta) yeni "filtreler" eklemiştir.

Sonuç: Farkındalık ve Direnç

Rıza imalatı, güç sahiplerinin en etkili silahıdır çünkü görünmezdir. Chomsky'nin dediği gibi: "Propaganda, propagandaya uğrayanlar için değil, uygulayanlar içindir." Bireyler olarak birden fazla kaynak takip etmek, resmi narratifi sorgulamak ve eleştirel düşünmek en iyi savunmadır. Türkiye'de de bağımsız platformlar (Medyascope, T24 gibi) veya uluslararası kaynaklar (BBC, Al Jazeera) çeşitlilik sağlar.

Bu kavramı anlamak, özgür toplumlar için vazgeçilmezdir. 

Daha derin okumak isteyenler için Herman-Chomsky kitabını veya belgeseli (Manufacturing Consent, 1992) tavsiye edilir.