Monkey Business: Maymunlarla Ekonomi Deneyleri Üzerine Bir İnceleme

Monkey Business: Maymunlarla Ekonomi Deneyleri Üzerine Derinlemesine Bir İnceleme

Modern ekonominin kurucularından Adam Smith, insanların değiş tokuş yapma yetisinin yalnızca insan türüne ait olduğuna inanıyordu. 

Smith'e göre hiçbir hayvan, doğal jest ve seslerle "Bu benim, o senin; ben bunu sana veririm, sen de onu bana ver" diyemezdi. 

Ancak Yale Üniversitesi’nde bir laboratuvarda yapılan bir deney, bu düşünceyi sorgulamamıza neden oluyor. Ekonomist Keith Chen ve psikolog Laurie Santos tarafından yürütülen bu ilginç deneylerde kapuçin maymunlarına para kullanımı öğretiliyor ve davranışlarının insanlar ile ne kadar benzeştiği şaşırtıcı bir biçimde ortaya konuyor.

Kapuçin Maymunları ve Ekonomik Tercihler

Kapuçin maymunları, Güney Amerika'ya özgü, küçük beyinli, enerjik ve oldukça meraklı hayvanlardır. Keith Chen’in tabiriyle “bitmeyen bir arzu midesine” sahiptirler. Bu özellikleri onları davranışsal ekonomi deneyleri için ideal denekler haline getiriyor. Araştırmacılar, bu maymunlara metal paralar vererek, onları yiyeceklerle takas etmeyi öğretiyor. Maymunlar kısa sürede paranın bir değişim aracı olduğunu öğreniyor ve örneğin 12 jetonu üzüm ya da jöle almak için nasıl harcayacaklarına dair tercihler geliştirmeye başlıyor. Bu tercihler zamanla bir “bütçe bilinci”ne dönüşüyor.

Bu basit ama derinlikli deneyler, ekonomik kararların sadece rasyonellik üzerine kurulmadığını, bazen içgüdüsel ve duygusal tepkilerin de sürece dahil olduğunu gösteriyor. Chen ve Santos’un çalışmaları, hayvan davranışlarının incelenmesiyle insan doğasına dair büyük ipuçları sunuyor.

Altruizm ve Adalet Duygusu

Chen’in Harvard’daki öğrencilik yıllarında Marc Hauser ile yaptığı bir başka deneyde, pamuk başlı tamarin maymunları kullanıldı. Bu çalışmada iki maymun, yan yana kafeslerde birbirlerine marshmallow ulaştıran kaldıraçlara sahipti. Ancak bir maymunun şeker alabilmesi için diğerinin kolu çekmesi gerekiyordu. Bu sistem, bencilce davranış ile işbirliğine dayalı davranış arasındaki farkları ortaya koymak için tasarlanmıştı.

Sonuçlar çarpıcıydı: Maymunlar genelde %40 oranında işbirliği gösterdi. Fakat deney daha da ilginçleştiğinde, her zaman yardım eden bir "iyiliksever" ve asla yardım etmeyen bir "bencil" maymun gruba dahil edildi. Diğer maymunlar, sürekli yardım edenin kolayca kullanılabilir biri olduğunu fark edince yardım etme oranlarını düşürdü. Bencil maymuna karşıysa açık bir öfke ve dışlama davranışı gösterdiler. Bu deneyler, adalet duygusunun ve karşılıklılık beklentisinin ilkel düzeyde bile ne kadar etkili olduğunu ortaya koyuyordu.

Maymunlarla Para Deneyleri

Chen’in en çok dikkat çeken çalışması kapuçin maymunları ile yaptığı para deneyidir. Metal jetonları para olarak kullanmayı öğrenen maymunlar, bunları farklı yiyeceklerle takas ederken ekonomik tercihler sergilemiştir. Bu tercihler:

• Fiyat duyarlılığı: Fiyatlar değiştiğinde maymunlar daha ucuz yiyeceklere yönelmiştir.
• Risk analizi: Rastgele ödül veren bir satıcı ile sabit ödül veren arasında seçim yapmaları istenmiş; maymunların bir kısmı risk almayı tercih ederken diğerleri güvenli seçeneğe yönelmiştir.
• Kaybetme korkusu (loss aversion): Maymunlar, aynı ödülün “kazanç” veya “kayıp” olarak sunulmasına göre farklı tepkiler vermiştir; bu da insanların yatırım kararlarında görülen davranışsal kalıpların hayvanlarda da olabileceğini gösterir.

Para ile Ahlakın Buluştuğu Nokta: Maymunlar ve Fuhuş

En çarpıcı gözlemlerden biri ise para kavramının ahlaki davranışları nasıl şekillendirdiğiydi. Maymunlar para ile etkileşime girdiklerinde, bir süre sonra parayı çalma girişimlerinde bulunmuş, hatta bir deneyde fuhuşa benzer bir davranış gözlemlenmiştir: Bir dişi maymun, bir erkek maymuna cinsel bir davranışta bulunmuş ve ardından ondan jeton alarak bunu yiyecekle değiştirmiştir. Bu tür bulgular, paranın sosyal sistemler üzerindeki dönüştürücü (ve yozlaştırıcı) etkisini biyolojik düzlemde de düşündürmektedir.

Sonuç: İnsan Doğasının Evrimsel Yansımaları

Keith Chen’in çalışmaları, klasik ekonomi modellerinin ötesine geçerek, insan davranışının evrimsel ve biyolojik kökenlerine dair önemli veriler sunmaktadır. Bu deneyler yalnızca maymunların ne yaptığına değil, aynı zamanda insanların neden böyle davrandığına da ışık tutar. Para gibi soyut kavramların anlaşılması, paylaşma ya da cezalandırma gibi sosyal davranışlar, temel içgüdülerimizle şekillenir.

Bu bağlamda “Monkey Business” sadece bir başlık değil; insan davranışının kökenlerine açılan bir pencere, ekonominin yalnızca rakamlarla değil, arzular, korkular ve içgüdülerle de şekillendiğini gösteren bir laboratuvardır.