Lacan'ın meşhur ifadesi "Bilinçdışı dil gibi yapılandırılmıştır" (l'inconscient est structuré comme un langage) psikanalitik kuramda büyük bir dönüm noktasıdır.
"Dil Gibi Yapılandırılmış Olan Bilinçdışı": Lacan'ın Psikanalitik Devrimi
Jacques Lacan, Freud'un bilinçdışı kuramını 20. yüzyılın yapısalcı düşüncesiyle yeniden yorumlayan önemli bir Fransız psikanalisttir. Onun "Bilinçdışı dil gibi yapılandırılmıştır" önermesi, yalnızca psikanalitik düşüncede değil, felsefe, edebiyat ve kültürel teori alanlarında da büyük etki yaratmıştır. Bu önerme, dilin yapısına dair bir gözlem değil, bilinçdışının doğasına dair radikal bir yeniden tanımlamadır.
1. Freud’dan Lacan’a: Bilinçdışının Yeniden Yorumlanması
Sigmund Freud, bilinçdışını bastırılmış arzuların, çatışmaların ve dürtülerin kaynağı olarak tanımlar. Bu içerikler, rüyalar, dil sürçmeleri, semptomlar ve sanatsal ifadeler gibi dolaylı yollarla ifade bulurlar. Freud’a göre bilinçdışı, mantıksız ve zamansızdır, ancak yine de anlam üretir.
Lacan ise bu anlam üretimini Freud'un fark ettiğinden daha radikal bir şekilde dilin yapısıyla ilişkilendirir. Bilinçdışının anlam üretme biçimi, tıpkı dildeki gibi benzetim (metafor) ve yer değiştirme (metonimi) mekanizmalarıyla işler. Yani bilinçdışı da sembollerle çalışır ve yapı itibariyle bir “dil” gibi işler.
2. Yapısalcılıkla Bağlantı: Saussure ve Dilin Yapısı
Lacan’ın görüşleri, Ferdinand de Saussure'ün göstergebilim kuramına dayanır. Saussure’e göre dil, "gösteren" (kelimenin ses ya da imgesi) ile "gösterilen" (anlam) arasındaki keyfi ama toplumsal olarak sabitlenmiş ilişkiler ağıdır. Dil, farklar üzerinden işler; her kelime, diğerlerinden farklı olması sayesinde anlam kazanır.
Lacan, bilinçdışının da bu türden yapısal ilişkilerle çalıştığını savunur. Bilinçdışı, tek tek içeriklerden çok, bu içeriklerin birbiriyle ilişkilenme biçimiyle anlam üretir. Yani bir rüya, bir dil sürçmesi ya da bir semptom ancak altında yatan sembolik yapılar çözülerek anlaşılabilir.
3. Simgesel Düzen ve Özne
Lacan’a göre insan, doğar doğmaz “Simgesel Düzen”e, yani dile ve toplumsal kurallara adım atar. Bu düzen, bireyin özne olmasını sağlar ama aynı zamanda arzularını da bastırır. İnsan, “ben” dediği şeyi dilin içinde kurar; bilinçdışı da bu dilsel yapıların dışında değil, tam içinde oluşur.
Bu nedenle bilinçdışı, bireyin bastırılmış arzularının doğrudan dışavurumu değil, simgesel düzenin içinde şekillenen bir yapı olarak görülür. Örneğin bir çocuk “baba” figürünü sadece gerçek bir kişi olarak değil, aynı zamanda dildeki “Baba-Adı” (Nom-du-Père) simgesi üzerinden deneyimler. Bu simge, hem arzunun yönünü belirler, hem de yasa ve bastırmayı temsil eder.
4. Bilinçdışı ve Söylem
Lacan’a göre bilinçdışı, tıpkı dil gibi bir "söylem"dir. Kendi içinde kuralları, kodları ve yapılanmaları vardır. Rüyaların, dil sürçmelerinin ve semptomların "okunabilir" olması da buradan gelir. Psikanalizin görevi, bu söylemin izlerini sürebilmektir.
Lacan şöyle der: “Bilinçdışı, kendini başka bir yerde konuşurken gösterir.” Bu başka yer, genellikle semptomdur. Semptom, aslında söylenemeyen şeyin, dolaylı olarak “konuştuğu” yerdir. Dolayısıyla bilinçdışının dili, eksik, kesintili ve dolayımlıdır; ama yine de bir yapı sergiler.
5. Sonuç: Bilinçdışının Dili Çözümlemek
Lacan’ın bu önermesi, klasik psikanalizin içerik analizinden çok, yapısal çözümlemeye yönelmesine yol açmıştır. Artık önemli olan bir rüyada “ne” görüldüğü değil, o rüyanın nasıl yapılandığıdır. Simgeler nasıl bir araya gelmiştir? Hangi kelimeler yer değiştirmiştir? Hangi metaforlar devrededir?
Bu anlayış, edebiyat, film, felsefe ve kültür eleştirisi gibi alanlarda da büyük yankı bulmuştur. Çünkü her anlatı, her yapı ve her metin bir tür bilinçdışı gibi çözümlenebilir hale gelmiştir.
Kaynakça ve İlgili Okumalar:
- Jacques Lacan, Écrits
- Élisabeth Roudinesco, Jacques Lacan: His Life and Works
- Slavoj Žižek, The Sublime Object of Ideology
- Juliet Mitchell, Lacan ve Kadın
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder