Senaryo Türleri (Zaman Yapısına Göre)
Eric Berne’in Mitolojik Modeli Üzerine Derinlemesine Bir İnceleme
Transaksiyonel Analiz (TA) kuramının kurucusu Eric Berne, insanların yaşamlarını bilinçdışı düzeyde nasıl organize ettiklerini anlamak için “yaşam senaryosu” (life script) kavramını geliştirmiştir. Bu senaryolar, çocuklukta ebeveynlerden, otorite figürlerinden ve çevresel deneyimlerden alınan mesajlarla şekillenir.
Berne’e göre her insan, yaşamını belirli bir “zaman yapısı” çerçevesinde kurgular.
Bu yapı, kişinin geçmiş, şimdi ve gelecekle kurduğu ilişkinin biçimini yansıtır. Yani birey, zamanı nasıl algıladığı ve yaşamını hangi kronolojik kalıpta yaşadığı üzerinden kendi hikâyesini inşa eder.
Bu çerçevede Berne, Yunan mitolojisinden esinlenerek altı temel senaryo türü tanımlar. Her biri, bireyin yaşamında tekrar eden duygusal ve davranışsal örüntülere işaret eder.
1. Asla Senaryosu (Tantalus) (Geçmiş)
2. Tekrar Tekrar Senaryosu (Sisyphus) (Geçmiş)
3. Her Zaman Senaryosu (Arachne) (Şimdi)
4. Ucu Açık Senaryo (Philemon ve Baucis)
5. Şimdiye Kadar / Önce Senaryosu (Jason) (Gelecek)
6. Sonra Senaryosu (Damocles) (Gelecek)
1. Asla Senaryosu (Tantalus)
Miti: Tantalus, tanrılardan çaldığı için lanetlenir; sonsuza dek açlık ve susuzluk içinde, yiyecek ve suya dokunamayacağı bir şekilde cezalandırılır.
Psikolojik Anlamı:
Bu senaryoda birey, “İstediğin şeyi asla elde edemezsin” mesajıyla yaşamını sürdürür.
Her zaman hedefine çok yaklaşır, ancak son anda bir engel çıkar. Başarı, mutluluk veya sevgi her seferinde bir adım ötededir.
Temel ebeveyn mesajı:
“Mutlu olman yasak.”
“Başarılı olursan cezalandırılırsın.”
“İstediklerini elde etmek bencilliktir.”
Davranış örnekleri:
- İşinde sürekli terfi eşiğine gelip son anda kaybetmek,
- Mutlu bir ilişki kurmak üzereyken kendini sabote etmek,
- “Her şey iyi giderken mutlaka bir şey bozulur” inancına sahip olmak.
Terapi yönelimi:
Kişiye, “hak etme inancını” yeniden kazandırmak ve başarı ile mutluluğun doğal hakları olduğunu fark ettirmek gerekir.
2. Tekrar Tekrar Senaryosu (Sisyphus)
Miti: Sisyphus, tanrılara meydan okuduğu için lanetlenir; sonsuza kadar büyük bir kayayı tepeye yuvarlamak zorundadır. Kaya her defasında geri yuvarlanır.
Psikolojik Anlamı:
Bu senaryoda birey, aynı hataları tekrar eder. Çabalar, ama sonuç hep sıfıra döner.
Hayat, sürekli yeniden başlamak zorunda olunan bir döngüdür.
Temel ebeveyn mesajı:
“Ne yaparsan yap, asla yetmez.”
“Daha çok denemelisin.”
“Başarının sonu yok.”
Davranış örnekleri:
- Sürekli benzer ilişkilerde aynı sonla karşılaşmak,
- Çabaladığı halde tatmin olmamak,
- “Yine olmadı” duygusunun kronikleşmesi.
Terapi yönelimi:
Bu kişilere, “başarı”yı yeniden tanımlamak ve döngüsel yapıyı fark ettirerek kendini sabote etme kalıplarını kırmak hedeflenir.
3. Her Zaman Senaryosu (Arachne)
Miti: Arachne, dokuma konusunda tanrıça Athena’ya meydan okur. Yeteneği nedeniyle övülür ama kibri yüzünden lanetlenip örümceğe dönüşür — sonsuza kadar ağ örmeye mahkûm olur.
Psikolojik Anlamı:
Bu senaryoda birey, “Her zaman aynı şeyi yapmalısın” mesajı altında yaşar.
Sürekli aynı davranış biçiminde kalır, dinlenmeye veya yön değiştirmeye izin vermez.
Temel ebeveyn mesajı:
“Her zaman çalışmalısın.”
“Her zaman güçlü ol.”
“Her zaman sorumluluk sahibi ol.”
Davranış örnekleri:
- Hiç dinlenmeyen, sürekli iş üreten birey,
- Mükemmeliyetçi kişilik yapısı,
- “Durursam işe yaramam” duygusu.
Terapi yönelimi:
Kişinin “her zaman” zorunluluğundan çıkıp, esnek zaman algısını ve kendine izin verme kapasitesini geliştirmesi hedeflenir.
4. Ucu Açık Senaryo (Philemon ve Baucis)
Miti: Philemon ve Baucis, tanrılara gösterdikleri misafirperverlik nedeniyle ölümlerinden sonra sonsuza dek birlikte kalmalarıyla ödüllendirilirler. Ancak görevlerini tamamladıktan sonra yaşam amaçları kalmaz.
Psikolojik Anlamı:
Bu senaryoda birey, hayatını belirli görevler üzerine kurmuştur.
Görevler bittiğinde, yönsüz ve amaçsız kalır.
Temel ebeveyn mesajı:
“Yapman gerekeni yap, sonra düşünürsün.”
“Hayat görevlerini tamamlamaktır.”
Davranış örnekleri:
- Emeklilik sonrası depresyon,
- Çocukları büyüyüp evden ayrılınca kimlik krizi yaşayan ebeveynler,
- “Şimdi ne yapacağım?” duygusu.
Terapi yönelimi:
Kişiye, “varoluş”un yalnızca görevlerle değil, kendilik bilinci ve anlam arayışıyla da sürdürülebileceği gösterilir.
5. Şimdiye Kadar / Önce Senaryosu (Jason)
Miti: Argonot Jason, altın postu almak için uzun ve tehlikeli bir yolculuğa çıkar. Ancak ödülüne ulaşmadan önce sayısız görevi tamamlaması gerekir.
Psikolojik Anlamı:
Bu senaryo, “Ödülü almadan önce bir şeyleri hak etmelisin” inancına dayanır.
Birey, mutluluğu hep ertelenmiş bir geleceğe taşır.
Temel ebeveyn mesajı:
“Önce başarılı ol, sonra mutlu ol.”
“Üniversite bitmeden evlenme.”
“Emekli olunca dinlenirsin.”
Davranış örnekleri:
- Sürekli “bir şeyleri bitirmem lazım” hissi,
- Anı yaşayamama,
- Hedefe ulaştığında bile yeni görevler üretme eğilimi.
Terapi yönelimi:
Bireye, şimdiki zamanı yaşama izni verilmelidir. “Mutluluk bir ödül değil, süreçtir” anlayışı kazandırılır.
6. Sonra Senaryosu (Damocles)
Miti: Damocles, kralın yerinde oturmanın zevkini yaşamak ister; kral onu kabul eder, fakat başının üstüne bir kılıç asar. Damocles zevk alırken, sürekli kılıcın düşeceği korkusuyla yaşar.
Psikolojik Anlamı:
Bu senaryoda birey, “Önce zevk, sonra ceza” inancına sahiptir.
Keyifli bir an yaşarken bile içten içe “Bunun bedelini ödeyeceğim” diye düşünür.
Temel ebeveyn mesajı:
“Çok gülersen ağlarsın.”
“Hayat bedava değildir.”
“Mutluluğun sonu hüsrandır.”
Davranış örnekleri:
- İyi giden bir dönemde “kesin bir şey olacak” korkusu,
- Kendini suçlayarak mutluluğu sabote etme,
- Zevkten hemen sonra pişmanlık duygusu.
Terapi yönelimi:
Kişiye, keyif ve huzurun suç değil doğal bir hak olduğu yeniden öğretilir.
Sonuç: Zamanla Barışmak
Eric Berne’in zaman yapısına göre senaryo modeli, her bireyin zamanı nasıl yapılandırdığına ve bu yapının yaşam doyumunu nasıl etkilediğine ışık tutar.
Bir kişi geçmişte takılı kalmışsa Tantalus veya Sisyphus senaryosunu, geleceğe saplanmışsa Jason veya Damocles senaryosunu, şimdiki zamanda donmuşsa Arachne senaryosunu yaşıyor olabilir.
Terapi sürecinde amaç, zamanın tek bir noktasına sıkışmış bireyi yeniden akışa döndürmektir:
“Geçmişle barış, geleceği umutla kur, bugünü yaşa.”
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder