"Teksaslı Keskin Nişancı Yanılgısı" Nedir?

Günlük yaşamda, özellikle astrologların, medyumların, falcıların ve bazı teknik analizcilerin argümanlarını değerlendirirken farkında olmadan bir mantık hatasına düşeriz: Teksaslı Keskin Nişancı Yanılgısı. İngilizcesi Texas Sharpshooter Fallacy olan bu kavram, özellikle belirsizliğin hâkim olduğu konularda ortaya çıkar ve insan zihninin verileri seçici biçimde yorumlama eğilimini gözler önüne serer.

İsim Nereden Geliyor?

Bu yanılgının ismi ilginç bir hikâyeye dayanır: Bir Teksaslı, rastgele duvara ateş eder ve sonra mermilerin yoğunlaştığı noktaya bir hedef tahtası çizer. Böylece çevresine bakıldığında sanki hedefi bilerek vurmuş gibi görünür. Oysa gerçekte hedef vurulmamış, hedef vuran yere göre sonradan uydurulmuştur.

Bu metafor, olaylar gerçekleştikten sonra seçici veri analizi yapılarak yanlış bir başarı algısı yaratılmasını ifade eder.

Teksaslı Keskin Nişancı Yanılgısının Temel Aşamaları

Bu yanılgıya düşenlerin izlediği genel adımlar şöyledir:

1. Belirsiz ve geniş aralıklı tahminlerde bulunulur.
2. Süreç sonunda hangi tahminlerin gerçekleştiği belirlenir.
3. Sadece başarılı tahminler vurgulanır; yanlış olanlar unutulur veya görmezden gelinir.

Bu teknikle, aslında rastgele yapılan tahminler, sonradan başarı hikâyesi gibi sunulur.

Gerçek Hayattan Örnekler

1. Astrologlar ve Gelecek Tahminleri

Astrologlar genellikle muğlak ve çok anlamlı ifadeler kullanarak geleceğe dair iddialarda bulunur. Örneğin:

• "Yakın gelecekte önemli gelişmeler yaşanacak."
• "Bir lider sağlık sorunu yaşayabilir."

Bu ifadeler o kadar geniştir ki, hemen her dönemde bir olayla ilişkilendirilebilir. Gerçekleşen birkaç olay bulunup, diğer yüzlerce tutmayan tahmin görmezden gelinince, başarı izlenimi yaratılır.

2. Kraliçe Elizabeth Örneği

Bir Twitter kullanıcısının Kraliçe Elizabeth’in ölüm tarihini tam olarak bildiği sanılmıştı. Ancak gerçek, yüzlerce farklı tarihli tweet atıp sonra sadece doğru çıkanları bırakmasıydı. Geri kalan tahminler silinmişti. İşte klasik bir "Teksaslı Keskin Nişancı" örneği!

3. Deprem Kehanetleri

Türkiye gibi deprem riski yüksek bir ülkede, "önümüzdeki yıllarda Marmara'da büyük bir deprem olacak" gibi geniş tahminler yapılır. Ne zaman, hangi büyüklükte, tam olarak nerede soruları yanıtsız bırakılır. Bir gün doğal olarak böyle bir olay gerçekleştiğinde, bu tahminler "gerçekleşmiş kehanet" olarak sunulur.

4. Teknik Analizciler

Borsa veya kripto para tahmincileri de bazen bu yanılgıya düşer. Çok geniş aralıklarla fiyat tahminleri verirler. Bir tanesi denk geldiğinde başarılı olduklarını ilan ederler, tutmayan tahminler ise unutulur.

Neden Bu Yanılgıya Düşüyoruz?

İnsan zihni, örüntüler (patterns) bulmaya programlıdır. Beynimiz rastlantısal olaylar arasında bile anlam arar. Bu doğal eğilim, özellikle belirsizlik ve kaygı anlarında daha da güçlenir. Üstelik geçmişte doğru çıkan bir tahmin görmek, beynimizde "bu kişi güvenilir" algısını tetikler, diğer tüm başarısızlıkları göz ardı ederiz.

Ayrıca, doğrulama yanlılığı (confirmation bias) etkisiyle insanlar, inandıkları bir şeyi destekleyen örnekleri daha kolay hatırlar, tersini gösteren kanıtları ise göz ardı eder.

Safsata ve Gerçek Bilgi Ayrımı

Astroloji, medyumluk ve bazı teknik analiz iddiaları çoğunlukla Teksaslı Keskin Nişancı Yanılgısı üzerine kuruludur. Bu kişilerin geleceği "bildiği" algısı, aslında sadece seçici hafıza ve gözlem yanılsamasının ürünüdür.

Gerçek bilimsel tahminler ise:

• Belirsizlikleri açıkça ifade eder,
• Yanılma payını belirtir,
• Tutmayan öngörüleri de değerlendirir,
• Sonuçları istatistiksel testlerle destekler.

Örneğin, salgın hastalıklarla ilgili bazı bilim insanları, 2019'da belirli riskler hakkında bilimsel tahminlerde bulunmuştu. Ancak bu tahminler veri analizi ve bilimsel çıkarıma dayanıyordu, kehanet değil gerçek analizdi.

Sonuç: Keskin Nişancı Yanılgısından Korunmak İçin

• Tahminin ne kadar net olduğunu sorgulayın. (Muğlak mı?)
• Gerçekleşmeyen tahminler de dikkate alınıyor mu?
• İstatistiksel olarak rastlantı olasılığı var mı?
• Tahmin sonrası veri seçimi yapılıyor mu?

Tevfik Uyar'ın sözleriyle bitirecek olursak:

"Koca bir kehanet kitabı içerisinde yazılanlardan bir tanesi tutunca 'oha nasıl bilmiş!' diye kahinliğin var olabileceğine ikna olmak, her hafta sayısal loto oynayan biri yirmi yıl sonra tutturunca 'bu adam sayıları görebiliyor abi!' demeye benziyor."

Gerçek bilgi ile safsatayı ayırt etmek için akıl süzgecimizi çalıştırmalı, "vurulan yere hedef çizen keskin nişancılara" dikkat etmeliyiz.

---