meli/-malı dil kalıpları

"-meli/-malı" dil yapıları, doğası gereği, bir gereklilik, zorunluluk ya da ideal durumu ifade eder. 

Ancak, bu yapıların kimin sorumluluk alacağına dair net bir ifade içermemesi, önerileri yapan kişilerin sorumluluktan kaçındığı ya da işi başkalarına devretmeye eğilimli olduğu izlenimini verebilir.

Örneğin:

• "Daha fazla araştırma yapılmalıdır." → Kim yapacak?
• "Bu konuya daha fazla önem verilmelidir." → Kim önem verecek?
• "İnsanlar daha duyarlı olmalıdır." → Kim, nasıl duyarlı olacak?

Bu tür cümleler, öneriyi ortaya koyan kişinin kendisini sürecin dışında tutmasına, yalnızca bir beklenti dile getirmesine olanak tanır. Belirsiz özne kullanımı, doğrudan bir eylem çağrısı yapmaktan kaçınmayı sağlar. 

Bu durum, özellikle bürokratik veya akademik metinlerde, politika yapıcıların açıklamalarında sıkça görülür. Gerçek bir sorumluluk almak yerine, genel geçer bir öneri sunmak ve yükümlülüğü muğlak bir özneye yüklemek bu tür ifadelerle kolaylaşır.

Ancak, her "-meli/-malı" yapısının sorumluluktan kaçış anlamına geldiğini söylemek de yanıltıcı olabilir. 

Bazen bu tür ifadeler, bir durumu iyileştirme niyetini gösterebilir ve genel bir bilinç oluşturma amacı taşıyabilir. Fakat eylemi kimin gerçekleştireceğinin belirtilmemesi, bu ifadelerin etkisiz ve muğlak kalmasına yol açabilir.

Bu nedenle, gerçek bir sorumluluk üstlenmek isteyen kişilerin, özneyi netleştirerek ve doğrudan bir eylem çağrısı yaparak konuşmaları daha etkili olabilir. Örneğin:

• "Bu konuda biz araştırma yapacağız."
• "Bu sorunu çözmek için şu adımları atıyoruz."
• "Daha fazla önem verilmesi için şu girişimlerde bulunacağız."

Bu tür ifadeler, hem öneri sunan kişinin sorumluluk aldığını hem de somut bir eylem planı sunduğunu gösterir.

Özetle, "-meli/-malı" dil kalıpları, sorumluluktan kaçmak için bilinçli ya da bilinçsiz bir dil stratejisi olarak kullanılabilir. Eğer bir kişi, sürekli olarak bu yapıları kullanıyor ancak kendisini sürecin dışında tutuyorsa, gerçekten sorumluluk almak yerine işleri başkalarına ihale etmeye eğilimli olabilir.

Otoriter Dil

"-meli/-malı" yapıları doğrudan emir kipi gibi görünmese de, gizli bir otorite dili barındırabilir. Emir kipindeki netlik yerine, daha yumuşak ve dolaylı bir zorunluluk hissi yaratır. Örneğin:

• "Bu rapor hazırlanmalıdır." (Dolaylı bir zorunluluk ifadesi, ancak kim tarafından yapılacağı belirsiz.)
• "Çalışanlar daha dikkatli olmalıdır." (Genel bir kural koyma girişimi, ancak yaptırım gücü belirsiz.)

Bu tür ifadeler, bir otorite tarafından getirilmiş kural ya da normları ima ettiği için bazen üstü kapalı bir emir veya kısıtlama olarak algılanabilir. 

Bir tür pasif emir dili oluşturur ve öneri gibi görünse de aslında bir yaptırım beklentisi içerir.

Üst Makama Hitap Açısından Uygunluğu

Bir üst makama hitap ederken "-meli/-malı" yapılarının dikkatli kullanılması gerekir. Çünkü bu yapı, üst makama dolaylı bir şekilde yön gösterme veya talimat verme anlamına gelebilir.

Eğer muhatap, böyle bir üslubu emir verici veya yönlendirici olarak algılarsa, bu resmiyet sınırlarını aşan bir dil olarak değerlendirebilir.

Örneğin, bir yöneticiye yazılan şu ifadeye bakalım:

• "Bu konu hakkında acil bir karar alınmalıdır." → Bu cümle, karar alma yetkisini üst makama bıraksa da, yöneticiye ne yapması gerektiğini söylüyor gibi görünebilir.

Bunun yerine, daha diplomatik bir ifade şu şekilde olabilir:

• "Bu konuda bir karar alınmasının faydalı olacağı düşünülmektedir."
• "Bu hususta bir değerlendirme yapılması yerinde olacaktır."

Bu tür ifadeler, hem bir üst makama yön gösterme çabasını gizleyerek daha saygılı bir üslup yaratır hem de muhatabın kendisini baskı altında hissetmesini önler.

Sonuç olarak, "-meli/-malı" kalıpları, doğrudan emir kipine yakın bir dil oluşturabilir ve bir üst makama hitap ederken fazla yönlendirici bulunabilir. Daha diplomatik, seçenek sunan ve öneri niteliği ağır basan ifadeler tercih edilmelidir.