Alberto Toscano’nun Fanatizm: Bir Fikrin Kullanımları Üzerine (Özgün adı: Fanaticism: On the Uses of an Idea, Metis Yayınları, Çeviri: Barış Özkul) adlı kitabı, fanatizm kavramını tarihsel, felsefi ve siyasal boyutlarıyla ele alan derin bir inceleme sunar. Toscano, fanatizmi basit bir akıldışılık ya da sapkınlık olarak görmek yerine, bu kavramın siyasal düşünce ve pratikte nasıl kullanıldığını, hangi bağlamlarda bir araç ya da suçlama olarak işlev gördüğünü analiz eder. Kitap, fanatizmin tarihsel kökenlerinden modern siyasetteki yansımalarına kadar geniş bir yelpazede, kavramın muğlaklığını ve çok yönlülüğünü ortaya koyar. Aşağıda kitabın geniş bir özeti sunulmaktadır:
Giriş: Fanatizm Kavramının Muğlaklığı ve Gücü
Toscano, fanatizmin siyasal ve felsefi tartışmalarda “esnek bir silah” olarak kullanıldığını belirtir. Fanatizm, genellikle uzlaşmaz, akıldışı ve tehlikeli bir tutum olarak görülse de, bu kavramın belirsizliği, onu farklı bağlamlarda hasımları karalamak ya da yetersiz göstermek için güçlü bir araç haline getirir. Kitap, fanatizmin bireysel bir saplantıdan ziyade toplumsal ve siyasal dinamiklerle nasıl şekillendiğini sorgular. Toscano, fanatizmin tarihsel ve kültürel bağlamda nasıl farklı anlamlar kazandığını ve genellikle “öteki”ni demonize etmek için kullanıldığını vurgular. Fanatik, çoğu zaman müzakere alanının dışında, rasyonel olmayan bir figür olarak tasvir edilir; ancak Toscano, bu algının sorgulanması gerektiğini savunur. Kitabın temel amacı, fanatizmin eleştirisinin ardındaki varsayımları açığa çıkarmak ve eşitlikçi siyasetle fanatizm arasındaki ilişkiyi yeniden değerlendirmektir.
1. Aşırılık Figürleri
Bu bölümde Toscano, fanatizmin tarihsel olarak nasıl farklı figürlerle ilişkilendirildiğini inceler. Fanatizm, bireysel bir patoloji olabileceği gibi, kolektif bir hezeyan ya da “kaynama” olarak da tanımlanmıştır. Örneğin, Aydınlanma döneminde fanatizm, hem bireysel zihinleri hem de toplulukları etkileyen bir tür “salgın” olarak görülüyordu. Toscano, fanatizmin hem evrenselci (soyut) hem de tekilci (duyusal) aşırılıklarla ilişkilendirilebildiğini belirtir. Hegel’in Tarih Felsefesi’nde İslam’ın ortaya çıkışı ve Fransız Devrimi, “soyut coşku”nun örnekleri olarak fanatizmle bağdaştırılırken, Afrika’ya dair yorumlarında fanatizm, evrenselliğin eksikliği ve “fetişizm”le eş tutulur. Bu çelişkili tanımlar, fanatizmin ne kadar esnek ve bağlama bağlı bir kavram olduğunu gösterir.
2. Modern Siyasetin Binyılcılık Ruhundan Doğuşu
Toscano, fanatizmin modern siyasetteki kökenlerini, özellikle binyılcı (millenarian) hareketlerle ilişkilendirir. Binyılcılık, dünyanın köklü bir dönüşümle yenileneceğine dair inançtır ve bu inanç, tarih boyunca devrimci hareketlerde fanatizm suçlamasıyla karşı karşıya kalmıştır. Kitap, bu bağlamda, fanatizmin devrimci coşkuyla nasıl iç içe geçtiğini tartışır. Örneğin, Fransız Devrimi sırasında Robespierre gibi figürler, “fanatik” olarak damgalanmış, ancak bu damgalama, devrimci ideallerin eşitlikçi yönlerini gölgelemek için kullanılmıştır. Toscano, fanatizmin, düzen karşıtı hareketleri bastırmak için bir araç olarak nasıl işlev gördüğünü sorgular.
3. Akılla Cebelleşmek: Fanatizm ve Aydınlanma
Aydınlanma dönemi, fanatizmi akıldışılığın ve cehaletin bir biçimi olarak tanımlamış ve onunla mücadele etmeyi bir proje haline getirmiştir. Ancak Toscano, bu yaklaşımın sorunlu olduğunu savunur. Aydınlanma düşünürleri, fanatizmi bir “hastalık” gibi görerek, onu pedagoji ve disiplinle “iyileştirilebilecek” bir durum olarak ele almışlardır. Bu, fanatizmin akılcı bir siyasetin antitezi olduğu fikrini pekiştirmiştir. Ancak Toscano, bu karşıtlığın yapay olduğunu ve fanatizmin, Aydınlanma’nın kendi rasyonalite anlayışındaki çelişkileri de yansıttığını öne sürer. Fanatizm suçlaması, çoğu zaman muhalif sesleri susturmak için kullanılmıştır.
4. Doğu’nun Devrimi: İslam, Hegel ve Psikanaliz
Bu bölümde Toscano, fanatizmin “Doğu”ya, özellikle İslam’a atfedilen imgelerle nasıl şekillendiğini inceler. Hegel’in İslam’ı “fanatizmin soyut coşkusu” olarak tanımlaması, Batı’nın Doğu’yu ötekileştirme eğilimini yansıtır. Toscano, bu tasvirin, İslam’ı akıldışı ve tehlikeli olarak gösteren oryantalist bir çerçeve içinde yer aldığını belirtir. Ayrıca, psikanalitik yaklaşımlarla fanatizmin bireysel ve kolektif psikolojideki yansımalarını tartışır. Fanatizm, bireyin kendi kimliğini bir ideolojiye teslim etmesi ya da bir “virüs” gibi yayılan kolektif bir tutku olarak görülebilir. Bu bölüm, fanatizmin hem bireysel hem de toplumsal düzeyde nasıl işlediğini anlamak için önemli bir perspektif sunar.
5. Soyutlamalar Çatışması: Marx’ın Dinle İlgili Görüşlerini Yeniden Değerlendirmek
Toscano, Marx’ın “din halkın afyonudur” ifadesini fanatizm bağlamında yeniden değerlendirir. Marx, dini, toplumsal sömürünün bir aracı olarak görse de, Toscano, Marx’ın din eleştirisinin fanatizmi basit bir akıldışılık olarak indirgemediğini savunur. Marx’a göre, din ve fanatizm, toplumsal koşulların bir yansımasıdır ve bu nedenle, fanatizmi anlamak için onun maddi ve tarihsel köklerine bakmak gerekir. Toscano, fanatizmin, eşitlikçi bir siyasetin bastırılması için nasıl bir araç olarak kullanıldığını tartışır ve Marx’ın analizlerinin, fanatizmin toplumsal dinamiklerini anlamada hâlâ geçerli olduğunu öne sürer.
6. Soğuk Savaş ve Mesih: Siyasal Din Üzerine
Soğuk Savaş döneminde, fanatizm suçlaması, komünizm ve diğer radikal ideolojilere karşı bir silah olarak kullanılmıştır. Toscano, bu dönemde “siyasal din” kavramının, totaliter rejimleri fanatizmle özdeşleştirmek için nasıl mobilize edildiğini inceler. Ancak bu suçlama, genellikle Batı’nın kendi ideolojik önyargılarını gizlemek için kullanılmıştır. Toscano, fanatizmin, hem dini hem de seküler bağlamlarda, eşitlikçi ve özgürleştirici siyasetle nasıl kesiştiğini tartışır. Fanatizm, çoğu zaman devrimci coşkunun karikatürize edilmiş bir biçimi olarak sunulsa da, Toscano, bu coşkunun özgürleştirici potansiyelini göz ardı etmememiz gerektiğini savunur.
Sonuç: Fanatizmin Eleştirisi ve Eşitlikçi Siyaset
Toscano, kitabın sonunda, fanatizmin eleştirisinin, genellikle statükoyu korumak için kullanıldığını vurgular. Fanatizm, akıldışı ve tehlikeli bir tutku olarak görülse de, bu suçlama, eşitlikçi ve dönüştürücü siyaseti bastırmak için sıklıkla bir araç olmuştur. Toscano, fanatizmin tarihsel ve siyasal bağlamını anlamadan, onun yalnızca bir patoloji olarak ele alınmasının yanıltıcı olduğunu belirtir. Kitap, fanatizmin, bireyleri ve toplumları harekete geçiren bir eğilim olarak, hem yıkıcı hem de yaratıcı potansiyeller taşıdığını savunur. Toscano, okuyucuları, fanatizm kavramını eleştirel bir şekilde yeniden düşünmeye ve onun siyasal kullanımlarını sorgulamaya davet eder.
Temel Temalar ve Ana Fikir
- Fanatizmin Muğlaklığı: Fanatizm, farklı bağlamlarda farklı anlamlar kazanır ve genellikle hasımları karalamak için kullanılan esnek bir kavramdır.
- Siyasal Araç Olarak Fanatizm: Fanatizm suçlaması, tarih boyunca muhalif hareketleri bastırmak ve statükoyu korumak için kullanılmıştır.
- Eşitlikçi Siyasetle Bağlantı: Fanatizm, devrimci coşkuyla ilişkilendirilse de, bu coşku, özgürleştirici bir potansiyel taşıyabilir.
- Tarihsel ve Kültürel Bağlam: Fanatizm, Aydınlanma, oryantalizm, Marxizm ve Soğuk Savaş gibi farklı dönemlerde farklı biçimlerde ortaya çıkmıştır.
- Akıl ve Tutku Arasındaki Gerilim: Toscano, fanatizmin akıldışılıkla eş tutulmasının sorunlu olduğunu ve akıl ile tutku arasındaki ilişkinin yeniden düşünülmesi gerektiğini savunur.
Kitabın Önemi ve Yaklaşımı
Toscano’nun kitabı, fanatizmi basit bir etiket olmaktan çıkararak, onun siyasal, felsefi ve tarihsel boyutlarını derinlemesine inceler. Kitap, fanatizmin yalnızca bireysel bir saplantı değil, aynı zamanda toplumsal ve siyasal dinamiklerin bir ürünü olduğunu gösterir. Toscano’nun eleştirel yaklaşımı, okuyucuları fanatizm kavramını sorgulamaya ve onun siyasal kullanımlarını anlamaya teşvik eder. Kitap, özellikle Aydınlanma’dan modern döneme uzanan süreçte fanatizmin nasıl bir “öteki” yaratma aracı olarak kullanıldığını ortaya koyarak, bu kavramın günümüzdeki yansımalarını anlamak için önemli bir çerçeve sunar.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder