İlaçların Son Kullanım Tarihi: Gerçekten “Son” mu, Yoksa Pazarlama mı?

💊 İlaçların Son Kullanım Tarihi: Gerçekten “Son” mu, Yoksa Pazarlama mı?

Bir ilacın kutusunun üzerinde “Son kullanım tarihi: Haziran 2023” yazıyor diyelim. Bugün Aralık 2025… O ilacı hâlâ kullanabilir misiniz? Tehlikeli midir? Etkisini tamamen kaybeder mi, yoksa sadece biraz azalır mı?

Bu sorunun cevabı sizi şaşırtabilir: Çoğu ilaç, son kullanım tarihinden yıllar sonra bile büyük oranda etkili ve güvenlidir. Peki neden tarih basılıyor ve neden bu kadar kısa tutuluyor?

1979 Öncesi: Tarih Yoktu

1979 yılına kadar ABD’de (ve dünyanın büyük kısmında) ilaçların üzerinde hiç son kullanım tarihi yazmıyordu. 1979’da ABD’de çıkan bir yasa ile ilaç üreticileri, paket üzerine tarih basmak zorunda kaldı. Türkiye’de de 1980’lerin ortasından itibaren aynı uygulama başladı.

Bu tarih, üreticinin “Bu tarihe kadar ilacın tam güçte ve güvenlidir” garantisidir. Ama bu, ilacın o tarihten sonra birdenbire zehir ya da etkisiz hale geleceği anlamına gelmez.

En Büyük Araştırma: ABD Ordusu ve FDA’nın Ortak Çalışması

1990’lı yıllarda ABD Ordusu, depolarında 1 milyar doların üzerinde ilaç stokları vardı ve yönetmelik gereği her 2-3 yılda bir bu ilaçlar imha edilmek zorundaydı. Bu çok büyük bir israf demekti.

Bunun üzerine ABD Ordusu ve FDA ortaklaşa “Shelf Life Extension Program” (Raf (SLEP) adlı dev bir araştırma başlattı.

Sonuçlar şok ediciydi:

• 122 farklı ilaç üzerinde 3.005 parti test edildi
• İlacın %88-90’ı, son kullanım tarihinden ortalama 66 ay (5,5 yıl), bazıları ise 15 yıla kadar tam etkili ve güvenli kaldı
• Bazı ilaçlar 20 yıldan fazla süreyle %90’ın üzerinde etkinlik korudu!

FDA’nın eski yetkililerinden Joel Davis:
“Çok az istisna dışında (nitrogliserin, insülin, tetrasiklin –ki artık bu formülasyon kullanılmıyor–, bazı sıvı antibiyotikler) ilaçlar şaşırtıcı derecede uzun ömürlüdür.”

Bayer’in Kendi Aspirin Testi

Bayer firması, kendi ürettiği ve son kullanım tarihi 4 yıl geçmiş aspirinleri laboratuvarda test etti → Sonuç: %100 etkiliydi.
Bayer’in stabilite uzmanı Dr. Jens Thomsen: “5 yıl geçmiş aspirin bile mükemmel durumdaydı.”

Peki Neden Kısa Tarih Yazılıyor?

Çünkü üretici firma için en risksiz ve en karlı olanı bu.

• Yasal sorumluluk: Tarih geçtikten sonra oluşabilecek çok nadir sorunlardan korunmak
• Pazarlama: İnsanlar “tarihi geçmiş” ilacı atıp yenisini alsın → milyarlarca dolarlık ek satış

Harvard Tıp Fakültesi’nden Dr. Aaron Kesselheim’ın 2019’da JAMA’da yayınlanan yorumu:
“İlaç firmaları genellikle ilacın gerçek stabilitesinden çok daha kısa süre garanti veriyor. Bu, bilimsel veriden çok ticari bir karar.”

Hangi İlaçlar Gerçekten Çabuk Bozulur? (Dikkat Edilmesi Gerekenler)

Çoğu katı tablet ve kapsül çok dayanıklıdır ama şu formlar daha çabuk bozulabilir:

• Sıvı antibiyotikler (açıldıktan sonra buzdolabında bile en fazla 10-14 gün)
• İnsülin
• Nitrogliserin tabletleri
• EpiPen (adrenalin oto-enjektörü)
• Tetrasiklin (eski formülasyonları böbreğe zarar verebiliyordu – günümüzde kullanılmıyor)
• Göz damlaları (açıldıktan sonra genellikle 28 gün)

Evde Tarihi Geçmiş İlaç Kullanılır mı?

Genel kural (yetişkin, sağlıklı bireyler için):

• Katı tablet/kapsül ilaçların çoğu (ağrı kesici, alerji ilacı, tansiyon ilacı, kolesterol ilacı vb.) 5-10 yıl geçse bile genellikle güvenlidir ve %80-90 etkili kalır.
• Koku, renk, şekil değişmemişse ve nemden korunmuşsa büyük olasılıkla sorun yok.
• Ama kritik ilaçlarda (kalp, epilepsi, kanser ilaçları) riske girmemek en iyisi.

Sonuç: Tarih “Son Kullanım” Değil, “Güvence” Tarihi

İlaç firmaları size “Bu tarihten sonra garanti vermiyoruz” diyor, “Bu tarihten sonra zehir olur” demiyor.

Dünyada her yıl milyarlarca dolarlık, hâlâ etkili ve güvenli ilaç çöpe gidiyor. Hem çevre kirliliği hem de gereksiz harcama…

Bilimsel gerçek şu: Çoğu ilaç, son kullanım tarihinden yıllar sonra bile işinizi görür. Ama yine de şüpheniz varsa veya çok kritik bir ilaçsa, eczacınıza danışın ya da yenisini alın – sonuçta sağlık her şeyden önemli.

Ama bir ağrı kesici veya alerji ilacı için kutunun üzerindeki tarihi görünce panik yapıp çöpe atmayın.

Çoğu zaman o ilaç hâlâ sizi iyileştirebilecek güçte oluyor.

Sağlıkla kalın! 💊