İnsan Davranışını “Okuyan” Yeni Yapay Zekâ: Centaur
Münih — Bilim insanları artık insanların bir sonraki adımını tahmin edebilen bir yapay zekâ geliştirdi. Bu sadece Amazon’da “satın al” butonuna tıklayıp tıklamayacağınızı öngörmekten ibaret değil; karmaşık kararları nasıl aldığınızı, yeni becerileri nasıl öğrendiğinizi veya bilinmeyen alanları nasıl keşfettiğinizi de tahmin edebiliyor.
Helmholtz Münih’te Dr. Marcel Binz ve Dr. Eric Schulz’un liderlik ettiği ekip, “Centaur” adını verdikleri bu yapay zekâyı geliştirdi. Centaur, şimdiye kadar psikolojik deneylerde kullanılan özel bilgisayar modellerini geride bırakarak insan davranışını olağanüstü bir doğrulukla öngörüyor. 60.000’den fazla kişinin 10 milyondan fazla kararına dayalı olarak eğitilen sistem, insanların nasıl düşündüğünü, öğrendiğini ve seçim yaptığını yakalayabiliyor.
Araştırmacıların Nature dergisinde yayımlanan makalesinde şu ifadeler yer alıyor:
“İnsan zihni olağanüstü derecede geneldir. Kahvaltıda hangi gevreği yiyeceğimize karar vermekten kanseri nasıl tedavi edeceğimizi bulmaya veya uzayı keşfetmeye kadar çok çeşitli kararlar alırız.”
Bu gelişme, pazarlamadan eğitime, ruh sağlığı tedavisinden ürün tasarımına kadar pek çok alanı kökten değiştirebilir. Ancak aynı zamanda mahremiyet, veri güvenliği ve insan davranışlarının manipülasyonu gibi kaygıları da gündeme getiriyor.
Centaur Nasıl Geliştirildi?
Araştırma ekibi, tek bir yapay zekânın her tür psikolojik deneyde insan davranışını tahmin edebilmesini hedefledi. Bunun için “Psych-101” adını verdikleri bir veri seti oluşturuldu. Bu set, bellek testleri, öğrenme oyunları, risk alma senaryoları ve ahlaki ikilemler gibi 160 deneyden oluşuyor.
Her deney, yapay zekânın anlayabileceği şekilde sade İngilizceye çevrildi. Ardından, Meta’nın Llama 3.1 dil modeli (ChatGPT’nin de temel aldığı model) bu verilerle özel olarak eğitildi. Eğitim, modelin tüm parametrelerini değiştirmek yerine sadece küçük bir kısmını uyarlayarak yapıldı ve yalnızca beş gün sürdü.
Geleneksel Modelleri Geride Bıraktı
Centaur, testlerde onlarca yıldır geliştirilen bilişsel modelleri neredeyse tüm deneylerde geçti. Asıl çarpıcı nokta, daha önce hiç karşılaşmadığı senaryolarda da başarılı olmasıydı. Örneğin:
- Bir uzay macerası hikâyesi, uçan halı hikâyesine çevrildiğinde,
- İki seçenekli görev üç seçeneğe çıkarıldığında,
- Ya da eğitim verilerinde hiç olmayan yeni mantık testleri eklendiğinde bile,
Centaur insanların davranışlarını doğru şekilde tahmin etti.
Ayrıca simülasyonlarda da insan benzeri davranışlar üretti. İnsanların karar verirken sergilediği belirsizlik temelli stratejileri kopyalayabildi.
İnsan Beyniyle Benzerlik
En dikkat çekici bulgulardan biri, Centaur’un iç işleyişinin insan beyninin aktiviteleriyle uyumlu hale gelmesiydi. Yapay zekâ, doğrudan beyin verileriyle eğitilmediği halde, insanların aynı görevlerdeki beyin taramalarıyla karşılaştırıldığında daha güçlü bir benzerlik gösterdi.
Yani insan davranışını tahmin etmeyi öğrenirken, aslında beynimizin bilgiyi işleme biçimine benzer içsel temsiller geliştirdi.
Hatta Centaur, psikolojide daha önce fark edilmemiş yeni bir karar verme stratejisi ortaya çıkardı.
Gelecek Adımlar
Araştırmacılar bu çalışmanın sadece başlangıç olduğunu söylüyor. Mevcut model çoğunlukla öğrenme ve karar verme süreçlerine odaklanıyor. Sosyal psikoloji, kültürel farklılıklar ve bireysel farklılıklar ise henüz yeterince kapsanmış değil. Ayrıca veri seti, çoğunlukla Batılı ve eğitimli katılımcılardan oluşuyor.
Ekip, daha geniş bir veri setiyle daha kapsayıcı bir model geliştirmeyi planlıyor. Hem verisetini hem de yapay zekâ modelini diğer araştırmacıların kullanabilmesi için açık erişime sundular.
Dr. Binz şöyle diyor:
“Doğal dilde tanımlanan herhangi bir durumda insan davranışını tahmin edebilen bir araç geliştirdik. Bu, adeta sanal bir laboratuvar gibi.”
Özetle
- Centaur, insan davranışını tahmin etmede şimdiye kadarki en güçlü yapay zekâ oldu.
- Geleneksel bilişsel modelleri neredeyse her alanda geçti.
- Daha önce görmediği senaryolarda bile doğru tahminler yaptı.
- İç işleyişi insan beynine benzerlik gösterdi.
- Psikoloji araştırmalarına yeni yöntemler kazandırma potansiyeline sahip.
Bu gelişme, insan zihnini anlamada devrimsel bir adım olarak görülüyor. Ancak aynı zamanda mahremiyet ve etik kullanım konularında yeni soruları da beraberinde getiriyor.
İster heyecan verici ister kaygı verici bulunsun, artık elimizde insan davranışını olağanüstü doğrulukla tahmin edebilen bir yapay zekâ var.
https://www.nature.com/articles/s41586-025-09215-4
👍 Centaur’un yaptığı şey şudur:
- Psych-101 veri setindeki deneylerde deneklere verilen görevler (örneğin hafıza testleri, risk alma oyunları, ahlaki ikilemler vs.) metin formatına çevriliyor.
- Centaur’a bu deneyin talimatları ve önceki denemelerdeki yanıtlar veriliyor.
- Modelden, bir sonraki denemede deneğin ne yapacağını tahmin etmesi isteniyor.
Yani Centaur, gerçek bir deneğin vereceği yanıtı tahmin etmeye çalışıyor. Bu tahmin:
- Daha önce görmediği yeni denekler üzerinde,
- Hatta daha önce hiç karşılaşmadığı yeni deneylerde bile oldukça başarılı çıkıyor.
Örneğin:
- Bir denek iki farklı kumar makinesi arasında seçim yapıyorsa, Centaur önceki seçimlerine bakarak hangi makineyi seçeceğini öngörebiliyor.
- Ya da bir bellek testinde, sıradaki harf geldiğinde deneğin doğru hatırlayıp hatırlamayacağını tahmin edebiliyor.
Kısacası: Centaur tek tek insanların deneylerde vereceği tepkileri öngörüyor.
👉
Nature makalesinin geniş Türkçe özeti:
İnsan Bilişini Tahmin Eden Temel Model: Centaur
Genel Bakış
- Centaur, insan davranışlarını tahmin ve simüle edebilen yeni bir yapay zekâ modeli.
- Meta’nın Llama 3.1 büyük dil modeli temel alınarak geliştirildi.
- Psych-101 adlı veri setiyle eğitildi: 160 psikoloji deneyinden, 60.000’den fazla katılımcının yaptığı 10 milyondan fazla karar içeriyor.
- Centaur, mevcut bilişsel modellerden daha iyi performans gösterdi ve daha önce hiç görmediği deneylerde bile insan davranışını doğru tahmin etti.
Araştırmanın Amacı
- Psikolojide uzun süredir hedeflenen şey, tek bir birleşik biliş teorisi kurmaktı.
- Bunun ilk adımı, farklı alanlarda insan davranışlarını tahmin edebilen bir hesaplamalı model geliştirmek.
- Centaur, bu amaca yönelik atılmış ilk güçlü adım olarak tanımlanıyor.
Yöntem
-
Veri seti (Psych-101):
- Bellek testleri, öğrenme oyunları, risk alma deneyleri, ahlaki ikilemler gibi birçok alandan deneyler metne dönüştürüldü.
- Her denek için adım adım deneme verileri eklendi.
-
Model Eğitimi:
- Llama 3.1’in parametrelerinin yalnızca %0,15’i değiştirildi (QLoRA tekniği).
- Eğitim 5 gün sürdü ve yalnızca insan tepkilerini tahmin etmeye odaklandı.
Bulgular
- Daha iyi tahmin: Centaur, hem eğitim verisinde olmayan katılımcıların davranışlarını hem de tamamen yeni deneyleri doğru tahmin etti.
- Genelleme:
- Hikâye değişse bile (ör. uzay gemisi senaryosu yerine uçan halı hikâyesi),
- Görev yapısı değişse bile (2 seçenek yerine 3 seçenek),
- Yeni alanlar eklense bile (ör. mantık soruları), başarılı oldu.
- İnsan benzeri davranış: Simülasyonlarda insanlar gibi belirsizlik odaklı keşif stratejileri geliştirdi.
- Beyin uyumu: Modelin içsel temsilleri, insan beyninin fMRI verileriyle daha uyumlu hale geldi. Yani insan karar süreçlerini gerçekten “yansıtır” hale geldi.
- Bilimsel katkı: Centaur, mevcut teorilerin açıklayamadığı yeni bir karar verme stratejisini ortaya çıkardı.
Önem ve Uygulamalar
- Psikoloji araştırmaları: Daha güvenilir bilişsel teoriler geliştirmeye yardımcı olabilir.
- Eğitim, pazarlama, ruh sağlığı: İnsan öğrenme ve karar süreçlerini anlamada devrim yaratabilir.
- Bilimsel keşif: Yeni bilişsel modeller geliştirmek için rehber olarak kullanılabilir.
Sınırlılıklar
- Psych-101 verisi ağırlıklı olarak Batılı ve eğitimli katılımcılardan geliyor (WEIRD önyargısı).
- Sosyal psikoloji, kültürlerarası farklılıklar ve bireysel farklılıklar henüz yeterince kapsanmadı.
- Deneyler yalnızca metne dönüştürülebilenlerden seçildi; gelecekte görsel ve çoklu veri türlerinin eklenmesi hedefleniyor.
Sonuç
- Centaur, insan bilişini tahmin etmede bugüne kadar geliştirilen en kapsamlı yapay zekâ oldu.
- Geleneksel bilişsel modelleri geride bırakmasının yanı sıra, insan beynine benzer bir işlem biçimi geliştirdi.
- Araştırmacılar, bunun psikolojide birleşik biliş teorisine giden yolda önemli bir adım olduğunu vurguluyor.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder