Şema Terapi Bağlamında Güvensizlik / Kuşkuculuk Şeması: Tanım, Nedenler ve Tedavi Yöntemleri

Giriş

Güvensizlik / kuşkuculuk şeması (Mistrust/Abuse schema), bireyin başkalarına karşı sürekli bir şüphe ve tetikte olma haliyle yaşadığı, temelinde incinme korkusunun yattığı bir erken dönem uyumsuz şemadır. Şema terapi kuramına göre bu tür şemalar, çocuklukta karşılanmamış duygusal ihtiyaçların sonucu olarak gelişir ve yetişkinlikte de bireyin ilişkilerini, kararlarını ve dünya algısını şekillendirmeye devam eder.

Bu yazıda, güvensizlik şemasının özellikleri, oluşum nedenleri ve terapi sürecindeki başlıca yaklaşımlar detaylı biçimde incelenecektir.

Güvensizlik / Kuşkuculuk Şeması Nedir?

Bu şema, bireyin diğer insanlara karşı temel bir güvensizlik geliştirdiği ve başkalarının niyetlerini genellikle kötü, sömürücü, aldatıcı veya incitici olarak yorumladığı bir bilişsel-duygusal kalıptır. Birey, zarar görmemek için sürekli tetiktedir ve ilişkilerde samimiyetten ziyade kontrol, kaçınma veya saldırganlık gibi savunma mekanizmaları geliştirir.

Şemanın Belirgin Özellikleri

1. Genelleştirilmiş Güvensizlik

“İnsanlar güvenilmezdir” inancı yerleşmiştir.
En yakın ilişkilerde bile açık olma ve duygusal paylaşımda bulunma zorlaşır.
Kasıtsız hatalar veya nötr davranışlar bile kötü niyetli olarak algılanabilir.

2. Hipervijilans (Aşırı Tetikte Olma)

Diğerlerinin davranışları sürekli analiz edilir; "Acaba beni kandırıyor mu?" şüphesi sık görülür.
Bu durum bireyde kaygı, öfke ve aşırı kontrol ihtiyacına neden olur.

3. Yakınlıktan Kaçınma

Samimiyet, kırılganlık ve açıklık, birey için tehdit anlamına gelir.
Bu nedenle ya tamamen mesafeli ilişkiler kurulur ya da bir yakınlaşma başladığında ani bir geri çekilme yaşanır.

4. Kendini Koruma Amaçlı Agresyon veya Soğukluk

Potansiyel zarar görme durumunu önlemek adına birey karşısındakine karşı sert, eleştirel ya da alaycı olabilir.
Bu tutum ilişkileri zedeler ve bireyin yalnızlık duygusunu pekiştirir.

5. Kendini Gerçekleştiren Kehanet

Başkalarına güvenilmediği için birey temkinli, mesafeli veya düşmanca davranır.
Karşı taraf bu davranışlara tepki verince bireyin şeması doğrulanmış olur: “Gördün mü, kimseye güvenilmez.”

Şemanın Kaynakları: Neden Oluşur?

1. Çocuklukta Yaşanan İstismar ve İhmal

Fiziksel, duygusal ya da cinsel istismar.
Aşağılanma, tehdit edilme veya sürekli eleştiriye maruz kalma.

2. Aldatılma veya Güvenin Kırılması

Ebeveynin verdiği sözleri tutmaması, yalan söylemesi.
Kardeşler arası adaletsiz muamele ya da aile içi manipülasyon.

3. Kaotik veya Travmatik Ortamlar

Sürekli kavga, belirsizlik ve kontrolsüzlük hissiyle geçen çocukluk.

4. Güvenli Bağlanmanın Gelişememesi

Ebeveynin fiziksel olarak var olup duygusal olarak erişilemez olması.
Duygusal ihmal veya sürekli reddedilme.

Tedavi Yöntemleri

1. Şema Terapi

Jeffrey Young tarafından geliştirilen şema terapi, bu tür erken dönem şemaların dönüştürülmesine yönelik yapılandırılmış bir yaklaşımdır.

a) Farkındalık ve Şema Tanıma

Şemanın ne zaman, nasıl tetiklendiği üzerine çalışılır.
İç seslerdeki “Bana zarar verecek”, “Yine kandırıldım” türü cümleler fark edilir.

b) Bilişsel Yeniden Yapılandırma

Genelleştirilmiş inançlar sorgulanır: “Gerçekten herkes mi zarar vermek istiyor?”
Yeni ve daha dengeli inançlar oluşturulur.

c) Duygusal İşleme

Şemanın kökenindeki duygular (örneğin çocukken yaşanan korku, utanç, öfke) güvenli bir ortamda işlenir.
Terapötik yeniden ebeveynlik (limited reparenting) tekniği ile bireyin duygusal ihtiyaçlarına terapist aracılığıyla yanıt verilir.

d) Davranışsal Deneyler

Küçük adımlarla güven pratiği yapılır: sır paylaşma, bir ricada bulunma, destek isteme gibi.
Yeni deneyimler, bireyin şemanın geçersizliğini görmesine olanak tanır.

2. Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)

Otomatik düşünceler ve bilişsel çarpıtmalar (genelleme, zihin okuma vb.) üzerine çalışılır.
Rasyonel ve alternatif düşünce kalıpları geliştirilir.
Maruz bırakma çalışmalarıyla birey, güven deneyimi edinmeye yönlendirilir.

3. Duygu Odaklı Terapi (EFT)

Güvensizlikle ilişkili temel duygular (korku, kırgınlık, öfke) keşfedilir.
Bu duyguların altında yatan duygusal ihtiyaçlara (örneğin korunma, değer görme) odaklanılır.
Duyguların açık, dürüst ve empatik şekilde ifadesi desteklenir.

4. Bağlanma Temelli Terapiler

Özellikle içsel çocuk çalışmaları ve yeniden bağlanma çalışmaları, bireyin erken dönem bağlanma yaralarını onarmayı hedefler.
Terapist, bireye tutarlı, duyarlı ve kabul edici bir ilişki modeli sunar.

5. Mindfulness ve Öz-Şefkat Geliştirme

Birey, şema tetiklendiğinde yaşadığı içsel diyalogları yargılamadan fark etmeyi öğrenir.
Öz-şefkat pratikleri ile kendine karşı daha nazik bir yaklaşım geliştirmesi teşvik edilir.

6. Grup Terapisi

Bireyin başkalarıyla güvenli ve yapılandırılmış bir ortamda etkileşim kurması sağlanır.
Güvenle kurulan ilişkiler, bireyin olumsuz varsayımlarını sorgulamasına zemin hazırlar.

7. Psikoeğitim

Bireyin şema hakkında bilgi edinmesi, şemanın nasıl çalıştığını anlaması ve farkındalık geliştirmesi amaçlanır.
Eğitimsel yaklaşımlar bireyin içgörüsünü artırır.

Tedavi Sürecinde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

Terapötik İttifakın Önemi: Güvensizlik şeması olan bireyler terapistten dahi şüphe duyabilir. Bu nedenle terapistin tutarlılığı ve güvenilirliği kritik önemdedir.
Zaman ve Sabır: Bu tür şemalar yıllar içinde kökleştiği için, kısa sürede değişim beklemek gerçekçi değildir.
Tetikleyici Durumların Yönetimi: Seanslar arasında tetiklenen durumların fark edilmesi, örnek olaylar üzerinden çalışılması şemanın çözülmesine yardımcı olur.

Sonuç

Güvensizlik / kuşkuculuk şeması, bireyin diğer insanlara ve ilişkilere karşı geliştirdiği savunmacı ve genelleyici bir güvensizlik halidir. Çoğu zaman çocuklukta yaşanan travmatik deneyimlerin sonucu olarak ortaya çıkar. Bu şema, bireyin sağlıklı ilişkiler kurmasını ve hayatla güven temelli bir bağ geliştirmesini engeller.

Ancak şema terapi, BDT, duygusal işleme yöntemleri, bağlanma çalışmaları ve farkındalık temelli yaklaşımlar gibi bilimsel temelli yöntemlerle bu şemanın etkileri büyük ölçüde azaltılabilir. Doğru terapi süreciyle birey, başkalarıyla güvene dayalı ilişkiler kurabilir, duygusal ihtiyaçlarını daha sağlıklı yollarla ifade edebilir ve yaşam kalitesini anlamlı biçimde artırabilir.

Nevit'in bloğu

2025-07-24